KUBUŚ PUCHATEK UCZY DZIECI JĘZYKA POLSKIEGO
LEKCJA 1: CZĘŚCI MOWY
CZĘŚCI MOWY - są to wyrazy,które nazywają przedmioty, rzeczy, stany i czynności, określają ich właściwości i tworzą związki znaczeniowe.Można je podzielić na odmienne i nieodmienne.
Części mowy odmienne (odmieniają się przez przypadki – deklinują się):
• rzeczownik,
• przymiotnik,
• zaimek,
• liczebnik,
• czasownik osobowy (koniuguje się w formach osoby, strony, czasu, liczby, rodzaju, trybu).
Imiesłów przymiotnikowy (forma czasownika) czynny i bierny też odmienia się przez przypadki.
Części mowy nieodmienne (nie podlegają ani deklinacji, ani koniugacji):
• przysłówek,
• przyimek,
• spójnik,
• partykuła,
• wykrzyknik,
• czasownik nieosobowy:
- bezokolicznik,
- imiesłów przysłówkowy współczesny i uprzedni,
- nieosobowa forma czasownika zakończona na -no, -to.
RZECZOWNIK
RZECZOWNIK określa nazwy przedmiotów, pojęć, osób, zwierząt, roślin i zjawisk.
Dzielimy na różne kategorie znaczeniowe:
• osobowe – ojciec, uczeń, sportowiec, Włoch,
• nieosobowe – wszystkie poza nazwami osób,
• imiona własne – Warszawa, Wisła,
• pospolite – miasto, rzeka, dom,
• żywotne – elegant, koń, pies, ojciec, dziecko (Bóg, anioł, duch – nazwy pojęć upostaciowanych jako kategoria wyższej wartości),
• nieżywotne – kształt, plac, rzeka, drzewo,
• jednostkowe – człowiek, żołnierz,
• zbiorowe – rój, tłum, gawiedź, ciżba, las, sad,
• oderwane – ból, śmiech, zapał, spanie, miłość, rozum, białość,
• materialne – żelazo, piasek, powietrze.
LICZBA RZECZOWNIKA
W liczbie pojedynczej rzeczownik występuje jako jeden przedmiot. Są rzeczowniki występujące tylko w liczbie pojedynczej np. Europa, Wisła, Polska, żelazo, woda, dobroć, miłość, gawiedź.
W liczbie mnogiej jest wiele przedmiotów. Tylko w liczbie mnogiej występują rzeczowniki: Tatry, Kielce, Węgry, usta, nożyce, spodnie, drzwi, imieniny, drwa, plecy itp.
RODZAJE RZECZOWNIKA
Rzeczownik wpływa na rodzaj stojącego obok przymiotnika: biały śnieg, dobra matka, wysokie drzewo.
W liczbie pojedynczej i mnogiej rzeczowniki występują w trzech rodzajach:
Rodzaj męski Rodzaj żeński Rodzaj nijaki
(rzeczowniki zakończone spółgłoskami) dobry ojciec, wierny pies, zielony las, uczynni sąsiedzi, znani naukowcy, rącze konie, białe śniegi (rzeczowniki zakończone samogłoskami -a, -i oraz spółgłoskami) głęboka rzeka, dobra pani, biała kość, piękne kobiety (rzeczowniki zakończone samogłoskami -o, -e, -ę, oraz -um) duże okno, jasne słońce, małe jagnię, bogate muzeum, szerokie pola
ODMIANA RZECZOWNIKA (DEKLINACJA)
Końcówki wraz z tematami tworzą formy przypadków w liczbie pojedynczej i mnogiej. Odchylenia w końcówkach są odbiciem tradycji.
Nazwy przypadków:
- Mianownik (nominativus) kto? co?
- Dopełniacz(genetivus) kogo? czego nie ma?
- Celownik(dativus) komu? czemu się przyglądam?
- Biernik (accusativus) kogo? co widzę?
- Narzędnik (instrumentalis) kim? czym się posługuję? lub z kim? z czym idę?
- Miejscownik (locativus) o kim? o czym mówię?
- Wołacz o!
Przykłady deklinacji rzeczowników
Rodzaj męski
Liczba pojedyncza
M stół mąż koń brat sędzia przyjaciel książę
D stołu męża konia brata sędziego przyjaciela księcia
C stołowi mężowi koniowi bratu sędziemu przyjacielowi księciu
B stół męża konia brata sędziego przyjaciela księcia
N stołem mężem koniem bratem sędzią przyjacielem księciem
Mc stole mężu koniu bracie sędzi przyjacielu księciu
W stole! mężu! koniu! bracie! sędzio! przyjacielu! książę!
Liczba mnoga
M stoły mężowie konie bracia sędziowie przyjaciele książęta
D stołów mężów koni braci sędziów przyjaciół książąt
C stołom mężom koniom braciom sędziom przyjaciołom książętom
B stoły mężów konie braci sędziów przyjaciół książąt
N stołami mężami końmi braćmi sędziami przyjaciółmi książętami
Mc stołach mężach koniach braciach sędziach przyjaciołach książętach
W stoły! mężowie! konie! bracia! sędziowie! przyjaciele! książęta!
Rodzaj żeński
Liczba pojedyncza
M mama pani wieś noc mucha niania noga ręka idea
D mamy pani wsi nocy muchy niani nogi ręki idei
C mamie pani wsi nocy musze niani nodze ręce idei
B mamę panią wieś noc muchę nianię nogę rękę ideę
N mamą panią wsią nocą muchą nianią nogą ręką ideą
Mc mamie pani wsi nocy musze niani nodze ręce idei
W mamo! pani! wieś! nocy! mucho! nianiu! nogo! ręko! ideo!
Liczba mnoga
M mamy panie wsie noce muchy nianie nogi ręce idee
D mam pań wsi nocy much niań nóg rąk idei
B mamy panie wsie noce muchy nianie nogi ręce idee
N mamami paniami wsiami nocami muchami nianiami nogami rękami ideami
Mc mamach paniach wsiach nocach muchach nianiach nogach rękach ideach
W mamy! panie! wsie! noce! muchy! nianie! nogi! ręce! idee!
Rodzaj nijaki
Liczba pojedyncza
M sit-o pol-e imię oko - ucho -
D sit-a pol-a imienia oka - ucha -
C sit-u pol-u imieniu oku - uchu -
B sit-o pol-e imię oko - ucho -
N sit-em pol-em imieniem okiem - uchem -
Mc sici-e pol-u imieniu oku - uchu -
W sit-o! pol-e! imię oko! - ucho! -
Liczba mnoga
M sit-a pol-a imiona oczy oka (w rosole) uszy ucha(w dzbanie)
D sit pól imion oczu ok uszu (-ów) uch
C sit-om pol-om imionom oczom okom uszom uchom
B sit-a pol-a imiona oczy oka uszy ucha
N sit-ami pol-ami imionami oczami okami uszami uchami
Mc sit-ach pol-ach imionach oczach okach uszach uchach
W sit-a! pol-a! imiona! oczy! oka! uszy!
PRZYMIOTNIK
PRZYMIOTNIKoznacza cechy i właściwości rzeczowników: dobry, mądry, ciężki, leśny itp. oraz w krótkiej formie: rad, wesół, zdrów, godzien, wart.
Przymiotniki odmieniają się przez przypadki i rodzaje: męski, żeński i nijaki w liczbie pojedynczej oraz męskoosobowy i niemęskoosobowy w liczbie mnogiej.
Liczba pojedyncza Rodzaj męski Rodzaj żeński Rodzaj nijaki
M stary stara stare
D starego starej starego
C staremu starej staremu
B stary (but) lub starego (człowieka) starą stare
N starym starą starym
Mc starym starej starym
W stary! stara! stare!
Liczba mnoga Rodzaj męskoosobowy Rodzaj niemęskoosobowy
M starzy stare
D starych starych
C starym starym
B starych stare
N starymi starymi
Mc starych starych
W starzy! stare!
Liczba mnoga
Rodzaj męskoosobowy Rodzaj niemęskoosobowy
M wielcy wielkie
D wielkich wielkich
C wielkim wielkim
B wielkich wielkie
N wielkimi wielkimi
Mc wielkich wielkich
W wielcy! wielkie!
Przymiotniki obcego pochodzenia są nieodmienne (występują zawsze po wyrazie określanym np.: kostium bikini, suknia bordo, mundur khaki).
STOPNIOWANIE PRZYMIOTNIKÓW
Cechy określane przymiotnikiem mogą być intensywne lub osłabione. Tę właściwość przymiotnika nazywamy stopniowaniem prostym lub opisowym.
W każdym stopniowaniu wyróżniamy trzy stopnie intensywności: równy, wyższy, najwyższy. W stopniowaniu prostym przymiotniki stopniują się regularnie lub nieregularnie.
Stopniowanie regularne w stopniu wyższym dodajemy przyrostek -szy, w stopniu najwyższym przedrostek naj-.
Przykład:
Stopień równy: biały.
Stopień wyższy: bielszy.
Stopień najwyższy: najbielszy.
W stopniowaniu nieregularnym następuje zmiana wyrazu.
Przykład:
Stopień równy: zły.
Stopień wyższy: gorszy.
Stopień najwyższy: najgorszy.
W stopniowaniu opisowym do przymiotnika w stopniu równym dodajemy wyrazy bardziej, najbardziej lub mniej, najmniej.
Przykład:
Stopień równy:twardy.
Stopień wyższy: bardziej twardy.
Stopień najwyższy: najbardziej twardy.
CZASOWNIK
CZASOWNIK są to wyrazy, które oznaczają czynność dokonującą się trwającą w czasie. Czasownik odpowiada na pytania: co robi, co się dzieje, np. pisze, myśli.
Rozróżniamy czasowniki:
a) przechodnie
(czynność rządzi dopełnieniem)
"wziął książkę" – "książka została wzięta"
b) nieprzechodnie
"on śpiewa, on leży"
c) jednokrotne
(czynność wykonywana raz)
wiezie, niesie, śpi
d) wielokrotne
(czynność wykonana wiele razy)
wozi, nosi, sypia
e) dokonane
(nie występuje w czasie teraźniejszym)
rzucić, mignąć
f) niedokonane
(występuje we wszystkich czasach)
rzucać, migać
Czasowniki występują w postaci:
odmiennej:
czasowniki osobowe
odmieniają się, czyli posiadają formy strony, rodzaju, trybu, czasu i liczby);
liczba – pojedyncza i mnoga;
osoba – pierwsza, druga, trzecia;
czas – teraźniejszy, przeszły,
przyszły (prosty i złożony);
rodzaj – męski, żeński, nijaki w l. poj.,
męskoosobowy i niemęskoosobowy w l. mn.;
strona – czynna, bierna, zwrotna;
tryb – orzekający, przypuszczający, rozkazujący
imiesłów przymiotnikowy
(deklinuje się)
czynny (końcówki: -ący, -a, -e):
płynący, widząca, śmiejące się;
widziany, widziana, widziane,
wyjęty, wyjęta, wyjęte
nieodmiennej:
bezokolicznik
reprezentatywna forma każdego czasownika,
figuruje jako hasło słownikowe;
ma znamiona rzeczownika
w zdaniu może być: podmiotem - śpiewać jest miło;
orzecznikiem - żyć to pracować;
dopełnieniem - umiem śpiewać;
oraz równoważnikiem zdania - widać, że zaczął wreszcie pracować;
końcówki bezokolicznika: -ć,-c;
iść, spać, biec
imiesłów przysłówkowy
współczesny (końcówka -ąc):
idąc, śpiąc
uprzedni (końcówki: -łszy, -wszy):
wziąwszy, wyszedłszy
nieosobowa forma czasownika
(końcówki -no, -to):
mówiono, wyjęto
Odmiana czasowników
Czasownik osobowy występuje w formach:
• osoby: pierwsza – idę,
druga – idziesz,
trzecia – idzie,
• czasu: teraźniejszy – idę,
przeszły – szedłem,
przyszły prosty – umyję
przyszły złożony – będę pisać, będę pisał,
• rodzaju: w liczbie pojedynczej rodzaj: męski – szedł,
żeński – szła,
nijaki – szło,
w liczbie mnogiej rodzaj: męskoosobowy – szli,
niemęskoosobowy – szły,
• stony: czynna – myje,
bierna – myta,
zwrotna – myje się,
• tryby: orzekający – idzie, myje,
przypuszczający (warunkowy) - szedłby, szłaby, myłby
rozkazujący – idź, myj.
PO MIŁEJ NAUCE KUBUŚ ZAPRASZA DO BAKOWEJ LEKTURY
KUBUŚ